Η πρωτεύουσα της Σικελίας χρησιμοποιεί εκατομμύρια ευρώ που κατασχέθηκαν από τα αφεντικά που κάποτε κινούσαν το έγκλημα ωστέ να χρηματοδοτήσει αυτήν την αναγέννηση - αν και τα σημάδια που προκλήθηκαν από την Κόζα Νόστρα πιθανών να μην επουλωθούν ποτέ πλήρως.

Κάθε πόλη κάποια στιγμή στην ιστορία της φτάνει σε ένα κρίσιμο σημείο. Για το Παλέρμο, αυτό το σημείο οριοθετείται σε ένα απόγευμα του Ιουλίου του 1992 όπου περισσότεροι από 1.500 οπλισμένοι στρατιώτες πήραν θέσεις σε κάθε γωνία της Ιταλικής πόλης για να διώξουν το έγκλημα που μάστιζε έως τότε το μεσογειακό νησί.

Στις 24 Ιουλίου, ο πόλεμος αυτός συνέβη ενάντια στην μαφία αλλά ήταν φανερό πως η Ιταλία έχανε την μάχη. Έξι μέρες νωρίτερα, μια βόμβα τοποθετημένη μέσα σ’ένα αυτοκίνητο σκότωσε τον Paolo Borsellino, άνθρωπος που ήταν επικεφαλής της δικαιοσύνης που ερευνούσε την δράση της Σικελικής μαφίας. Οι 5 αξιωματικοί της αστυνομίας που τον συνόδευαν πέθαναν και αυτοί.

Τον Μάιο του ίδιου έτους, ανατινάχθηκε το αυτοκίνητο ενός ακόμη δικαστή ονόματι Giovanni Falcone, ο οποίος ήταν και ο υπ’αριθμόν ένα εχθρός της Κόζα Νόστρα.

«Το Παλέρμο βρίσκεται σε παρόμοια κατάσταση με το Μπειρούτ» ήταν ο τίτλος κάθε δημοσιογραφικής σελίδας που κυκλοφορούσε τότε στην Ιταλία. Οι πόλεμοι που ξέσπασαν μεταξύ της μαφίας και των κρατικών δομών της Σικελίας αποτέλεσαν το χείριστο σημείο στο οποίο έφτασε ποτέ το νησί.

Πολλοί θεώρησαν ότι το Παλέρμο είχε φτάσει σε ένα σημείο δίχως επιστροφή αλλά η ικανότητα της πόλης να αναγεννιέται μέσα από τις κρίσεις αποτέλεσαν το σήμα κατατεθέν μιας πόλης που έχει λεηλατηθεί πιο συχνά από κάθε άλλη στην Μεσόγειο.

Οι πόλεμοι των μαφιόζων στις αρχές της δεκαετίας του 1990 πλέον φαίνονται έτη φωτός μακριά από την πραγματικότητα. Τον περασμένο μήνα, οι επιχρυσωμένοι διάδρομοι του δημαρχείου είχαν κατακλυσθεί από δημοσιογράφους που περίμεναν τον δήμαρχο Leoluca Orlando να κάνει δηλώσεις για το γεγονός ότι το Παλέρμο είναι επίσημα μέσα στις προτεινόμενες Ιταλικές πρωτεύουσες πολιτισμού για το έτος 2018.

Αυτό αποτελεί μονάχα ένα από τα πρόσφατα κατορθώματα της πόλης: τον Ιούλιο η Unesco πρότεινε το Παλέρμο ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς, ενώ επίσης η πόλη επρόκειτο να φιλοξενήσει την έκθεση τέχνης Manifesta, που συγκαταλέγεται σε μια από της σημαντικότερες της Ευρώπης.

«Έχετε ξαναδεί αυτό το δωμάτιο; Δεν είναι υπέροχο;» λέει ο Orlando δείχνοντας τους πίνακες του 18ου αιώνα που κρέμονται στους τοίχους του γραφείου του. «Και αυτό δεν είναι ένα ωραίο γραφείο; Όσο για τις καρέκλες; Πριν γίνω δήμαρχος πίσω από αυτό το γραφείο και πάνω σε αυτές τις καρέκλες καθόντουσαν οι φίλοι της μαφίας. Μερικοί από αυτούς μάλιστα ήταν και οι ίδιοι μαφιόζοι».

Ο 69χρονός Orlando είναι ένας από τους δημοφιλέστερους δημάρχους της χώρας. Κατέχει διδακτορικό στα νομικά, μιλάει πέντε γλώσσες και έχει κυβερνήσει την πόλη για 17 συναπτά έτη. Αν η πόλη έχει αλλάξει προς το καλό, το οφείλει εν πολλοίς σε αυτόν τον άνθρωπο.

Σε αυτό το μοιραίο καλοκαίρι του 1992 ο Orlando – έχοντας δύο χρόνια νωρίτερα ιδρύσει το κεντροαριστερό κόμμα La Rete- σκεφτόταν να βάλει υποψηφιότητα για δήμαρχος για δεύτερη φορά. Το Παλέρμο εκείνη την εποχή βρισκόταν σε μια σχεδόν εμπόλεμη κατάσταση. Ο Attilio Bolzoni, ένας δημοσιογράφος της εθνικής εφημερίδας La Repubblica που ζούσε στο Παλέρμο για 25 χρόνια δήλωσε σχετικά με το θέμα:

«Ένιωθα σαν ανταποκριτής πολέμου στην ίδια μου την πόλη. Είχα πάει στο Αφγανιστάν, στα Βαλκάνια, στο Ιράκ αλλά ποτέ δεν ένιωσα τόσο φοβισμένος όσο στο Παλέρμο κατά την διάρκεια των εντάσεων. Έπρεπε να προσέχω για τον εαυτό μου κάθε στιγμή. Οι μαφιόζοι ήταν παντού, στους δρόμους, στα μαγαζιά και στις τράπεζες. Ένιωθε κανείς πως υπήρχε μια άτυπη απαγόρευση της βραδινής κυκλοφορίας αφού όλα τα καφενεία έκλειναν τα βράδια. Κάθε φορά που χτυπούσε το τηλέφωνο μου, φοβόμουνα ότι είχαν σκοτώσει έναν ακόμη δημοσιογράφο, αστυνόμο ή δικαστή».

Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1993, ο Orlando, υποστηρίζοντας μια ατζέντα ενάντια στις μαφιόζικες πρακτικές και ζώντας με αστυνομική συνοδεία (έως και σήμερα), νίκησε με ποσοστό της τάξης του 75%. «Σήμερα το Παλέρμο είναι η πρωτεύουσα της κουλτούρας» δηλώνει ο δήμαρχος και συμπληρώνει πως «εκείνη την περίοδο ήταν η πρωτεύουσα της μαφίας. Το Παλέρμο διοικούταν από την μαφία και όποιος επιχειρούσε να μπει στον δρόμο της είτε απομονωνόταν ή ακόμη χειρότερα έβρισκε τον θάνατο».

Αλλά κάτι στην πόλη άλλαζε. Όσο ο στρατός φρουρούσε τους δρόμους του Παλέρμο, οι κάτοικοι της, εξοργισμένοι από τις βομβιστικές επιθέσεις και τις δολοφονίες, βγήκαν στους δρόμους για να υποστηρίξουν τους δικαστές και να διαμαρτυρηθούν κατά της μαφίας. Ωστόσο, κάποιες διαμαρτυρίες δεν θα ήταν αρκετές για να ανησυχήσουν την Κόζα Νόστρα. Το κράτος έπρεπε να παίξει και αυτό τον ρόλο του.

«Πρώτα απ’ όλα έπρεπε να ξεφορτωθούμε τους αρχηγούς του συμπλέγματος» είπε ο Orlando. «Πολλοί από αυτούς συνέχιζαν αδιάσπαστοι, καθόντουσαν αναπαυτικά στα πολυτελέστατα σπίτια τους στο κέντρο του Παλέρμο και σχεδίαζαν τις επόμενες δολοφονίες έχοντας για συντροφιά κάτι βουνά από μετρητά τα όποια έβγαζαν από την διακίνηση ναρκωτικών».

Ειδικοί νόμοι εγκαθιδρύθηκαν ενάντια στην μαφία και τους συνεργάτες της, συμπεριλαμβανομένων και των δημοτικών υπαλλήλων που δούλευαν για αυτούς. Οι ποινές και οι συνθήκες φυλάκισης έγιναν σκληρότερες, ενθαρρύνοντας έτσι τους συμμορίτες να γίνουν πληροφοριοδότες ώστε να λάβουν ελαφρότερες ποινές, κάτι το οποίο βοήθησε σημαντικά στην εξάρθρωση και την σύλληψη επιπλέον κακοποιών.

Ο Salvatore “Totò” Riina, αρχηγός της Σικελικής μαφίας, ήταν το σημαντικότερο γρανάζι που έπρεπε να πέσει στα χέρια του κράτους. Υπήρξε ο ιθύνων νους στο έναυσμα του πολέμου που για 15 χρόνια γέμισε τους δρόμους της πόλης με αίματα, και καταζητούταν από διάφορες αστυνομικές αρχές στην Ευρώπη από το 1969. Πιάστηκε τον Ιανουάριο του 1993 και έτσι ακολούθησαν μια σωρεία από συλλήψεις: σύμφωνα με πηγές του κράτους, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έχουν συλληφθεί πάνω από 4.000 κακοποιοί.

Σήμερα η Σικελική μαφία βρίσκεται σε πτώση, δίνοντας στην πόλη μια ανάσα που έψαχνε από καιρό. Αλλά θα πάρει λίγο χρόνο μέχρι να αποκατασταθούν πλήρως τα πράγματα: οι πληγές που προκλήθηκαν από την μαφία είναι καταφανείς στην αρχιτεκτονική της πόλης. Εκατοντάδες εγκαταλελειμμένες, γκρίζες και θολές πολυκατοικίες βρίσκονται σε όλα τα προάστια της πόλης, που είναι αποτέλεσμα της μεγαλύτερης καμπάνιας κτιρίων στην Ιταλική ιστορία. Οι πολιτικοί που συνδέονταν με την μαφία διέταξαν την κατεδάφιση πανέμορφων κτιρίων που χαρακτηριζόντουσαν από έναν «art nouveau» αρχιτεκτονικό χαρακτήρα και τα αντικατέστησαν με αυτούς τους πύργους πολυκατοικιών. Σήμερα, αυτή η αρχιτεκτονική περίοδος ονομάζεται από πολλούς ως «η λεηλασία του Παλέρμο».

Ο Maurizio Carta, καθηγητής του σχεδιασμού της πόλης στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο και ένας από αυτούς που ανήκουν στην ομάδα αναστήλωσης της πόλης, δήλωσε πως η μαφία «παραμόρφωσε την ομορφιά της πόλης, φέρνοντας τόνους από μπετόν χωρίς να δείχνει την παραμικρή ευαισθησία για την ιστορική και καλλιτεχνική κληρονομία του τόπου. Κατεδάφισαν κάποιες πανέμορφες βίλες του 19ου αιώνα και τοποθέτησαν τα μπάζα τους ακριβώς κατά μήκος της ακτής, καταστρέφοντας με αυτόν τρόπο και τις παραλίες».

Ο Carta περιγράφει την μεταμόρφωση του εσωτερικού της πόλης ως μια «διαδικασία εξιλέωσης». «Μοιάζει σαν οι φορείς χάραξης πολιτικής κάποια στιγμή να ένοιωσαν την ανάγκη να ανταποδώσουν όλα αυτά που η μαφία είχε πάρει με το ‘έτσι θέλω’. Οι δρόμοι στο κέντρο της πόλης ήταν απολύτως έρημοι καθώς ήταν πολύ επικίνδυνο να κυκλοφορείς μετά τις 8 το βράδυ. Το να κάνεις τους ανθρώπους να γυρίσουν πίσω σημαίνει να ανακαινίσεις, να φέρεις νέο τόνο και τα κτίρια πίσω στην αρχική τους μορφή».

Το δημοτικό συμβούλιο χρηματοδότησε αυτήν την διαδικασία ενώ ακόμη και οι ιδιοκτήτες ακινήτων άρχισαν να επενδύουν στην ανακαίνιση των περιουσιών τους, κάποια εκ των οποίων είχαν εγκαταλειφθεί όταν και είχαν φθαρεί από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέσα σε 25 χρόνια, πάνω από 60% των ιστορικών κτιρίων της πόλης έχουν ανακαινιστεί.

Ένα μεγάλο κομμάτι από την περιουσία των αρχιμαφιόζων της Σικελίας, που υπολογίζεται ότι αξίζει κάπου στα 30 δισεκατομμύρια ευρώ, επενδύθηκε στην κατασκευή και προώθηση νέων κοινωνικών, περιβαλλοντολογικών και πολιτισμικών χώρων.

Ακριβώς έξω από το Παλέρμο στην περιοχή Καπάτσι, εκεί όπου ο Falcone δολοφονήθηκε, μια έκταση γης έχει μεταμορφωθεί σε παιδική χαρά για παιδιά με ειδικές ανάγκες. Ένα άλλο μέρος που αναβαθμίστηκε στην πόλη είναι το Giardino della Memoria, ή αλλιώς ο Κήπος της Μνήμης, το οποίο είχε κατασχεθεί από έναν μαφιόζο το 1993 και τώρα έχει γίνει ένα τεράστιο πάρκο αναψυχής. Αυτά αποτελούν μονάχα 2 από τα 800 παραδείγματα κτιρίων ή εκτάσεων που έχουν μεταμορφωθεί προς το καλύτερο στην σύγχρονη ιστορία της Σικελίας.

«Αυτού του είδους η αστική ανάπλαση έχει και κοινωνική αξία» λέει ο Carta και προσθέτει «Στις πόλεις που υπάρχει αυξημένη εγκληματικότητα, οι εγκαταλελειμμένες και παρακμάζουσες περιοχές πολύ συχνά γίνονται τόποι για εγκληματικές δραστηριότητες, τόποι όπου η μαφία ευδοκιμεί. Για να γυρίσουν στην κανονικότητα πρέπει να τις καθαρίσουμε και να σχεδιάσουμε κοινωνικούς χώρους».

Ένας τέτοιος χώρος είναι αυτός της La Cala, ένα λιμάνι του Παλέρμο για το οποίο ο Carta κέρδισε το διεθνές βραβείο αρχιτεκτονικής το 2015 για το σχέδιο αναμόρφωσης που υλοποίησε. Μέχρι το 2005, η περιοχή ήταν εντελώς απρόσεκτη, παραπαίουσα, γεμάτο σκουπίδια και τόπος στον οποίο πραγματοποιούνταν συναλλαγές ναρκωτικών ουσιών. «Έπρεπε να ξεκινήσουμε από μέρη σαν και αυτό, γιατί γνωρίζαμε πως κάτω από τα μπάζα και τα σκουπίδια υπήρχε κρυμμένη μια δέσμη ζωής και μια πιθανότητα να την επαναφέρουμε» είπε ο Carta.

Το Παλέρμο έχει κερδίσει πίσω τις πλατείες του, οι οποίες ανέκαθεν υπήρξαν τόπος συνάντησης των εγκληματιών. Επιπλέον, η πόλη έχει αρχίσει να γίνεται περισσότερο «πράσινη» ενώ έχουν εγκαταστήσει την λειτουργία γραμμών τραμ και μετρό. Πράγμα το οποίο μπορεί να ακούγεται συνηθισμένο για το Όσλο και το Άμστερνταμ αλλά για μια πόλη που μέχρι το 1998 περιφρουρούταν σε καθημερινή βάση από στρατιώτες είναι μια πραγματική αναβάθμιση.

Σήμερα τα αυταρχικά και μεγάλα κεφάλια που βρίσκονται στην φυλακή έχουν αντικατασταθεί από νεαρότερους εγκληματίες που όμως δεν μοιάζουν να έχουν την ίδια επίδραση και δύναμη που ασκούσαν οι προκάτοχοι τους. Πάντως, το μόνο βέβαιο είναι πως το Παλέρμο έχει ακόμα να διανύσει αρκετό δρόμο.

Η μαφία ελέγχει ακόμα κάποιες από τις επιχειρήσεις ενώ οι νέοι δυσκολεύονται να βρουν δουλειά. Τα προάστια παραμένουν ως ένα βαθμό φτωχά, όπως και ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού. Πολλοί λένε ότι το Παλέρμο είναι κάτι σαν ένα καθαρτήριο που ακόμη εξιλεώνει τις αμαρτίες του. «Αλλά σε τελική ανάλυση» όπως λέει ο Orlando «μεταξύ του παραδείσου και των φλογών, η πόλη κάθε μέρα γίνεται ένα καλύτερο μέρος για να ζεις».